Όταν μιλάμε για ανάπτυξη, ξέρουμε τι είναι;

Γράφει ο Λεωνίδας Μαχαίρας

Παρακολουθούμε καθημερινά τις διαφωνίες των πολιτικών στο κοινοβούλιο και στα ΜΜΕ σχετικά με τον όρο ανάπτυξη (development). Τι είναι ανάπτυξη; Οι πολιτικοί μας δεν συμφωνούν ούτε με τον ορισμό. Η οικονομική ανάπτυξη   ‘λένε’ ότι είναι μία έκφραση που σημαίνει γενικά τη δυναμική τάση ενός οικονομικού συστήματος. Καταλάβατε τίποτα; Φυσικά και όχι. Φτιαγμένα ραμμένα για να υπάρχει σύγχυση.  Ας δούμε όμως το θέμα αυτό εδώ στην Ελλάδα και ας προσπαθήσουμε  να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα.  

Στην Ελλάδα έχουμε 2 οικονομικές σχολές ανάπτυξης. Την αντίληψη όπου, η αύξηση της αξίας του συνολικού όγκου των πωλήσεων, δηλαδή του τζίρου των επιχειρήσεων και η  αύξηση του  δείκτη του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ), θεωρούνται ως ανάπτυξη του εθνικού πλούτου και τελικά της προόδου.
Έχουμε λοιπόν κυβερνήσεις που την εφαρμόζουν και θεωρούν ως σημαντικό στόχο την αύξηση του ΑΕΠ, ενθαρρύνουν και ευνοούν τις δραστηριότητες που φαίνονται πιο επιθυμητές στα μάτια όσων διαθέτουν επενδυτικό κεφάλαιο και έχουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να παράγουν αυτά που θέλουν οι σχετικά πλουσιότεροι άνθρωποι, δηλαδή ό,τι είναι πιο ακατάλληλο για να ικανοποιηθούν οι επείγουσες ανάγκες του πληθυσμού. Αυτό είναι ξεκάθαρο στην ιστορία ανάπτυξης του τόπου μας, όπου τεράστια ποσά κεφαλαίου, γης και εργατικού δυναμικού διοχετεύτηκαν στην παραγωγή αγαθών και βιομηχανικών προϊόντων για τις ολιγομελείς μεσαίες και ανώτερες τάξεις, καθώς και για τις εξαγωγές. Ωστόσο, αν είχε επιτραπεί στον να διαθέσει αυτούς τους πόρους για να καλυφθούν οι ανάγκες των φτωχών, ένα ελάχιστο κλάσμα αυτών των πόρων θα μπορούσε να λύσει πολλά προβλήματα.

Από την άλλη μεριά, η νεώτερη σχολή ισχυρίζεται ότι  ο τελικός στόχος είναι να αναπτυχθούν εκείνοι οι βιο­μηχανικοί κλάδοι και οι υποδομές που θα εξασφαλίσουν ό,τι χρειάζεται επειγόντως ο πληθυσμός, δηλαδή εάν ο στόχος είναι η κατάλληλη ανάπτυξη, οι διαθέσιμοι αναπτυξιακοί πόροι πρέπει να διοχετευτούν σε πολλές δραστη­ριότητες που δεν είναι καθόλου επικερδείς και δεν πρόκειται να αυξήσουν το ΑΕΠ. Για μια τέτοια ανάπτυξη, πολλοί αναπτυξιακοί πόροι θα πρέπει, αντίθετα, να χρησι­μοποιηθούν σε δραστηριότητες που μειώνουν το ΑΕΠ, όπως για παράδειγμα, στη δημιουργία κοινοτικών δασοκήπων και βιοτεχνικών μονάδων, που θα δώσουν τη δυ­νατότητα στον πληθυσμό να εξασφαλίζει αγαθά για την κάλυψη των αναγκών του, χωρίς να χρειάζεται να τα προμηθεύεται μέσα από τη χρηματική οικονομία

Η σύγκρουση εδώ είναι μετωπική. Πρόκειται για παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος (όσα χάνεις, τόσα κερδίζω). Είτε οι συνιστώσες του ΑΕΠ, δηλαδή η γη, το κεφάλαιο, η εργασία και οι άλλοι αναπτυξιακοί πόροι θα χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή των αγαθών που χρειάζονται οι άνθρωποι, είτε θα χρησιμοποιηθούν στην παραγω­γή αγαθών που θέλουν οι πλούσιοι των πόλεων και οι καταναλωτές των πλούσιων χωρών. Τρίτη επιλογή δεν υπάρχει.

Υπάρχει δυνατότητα  ανάπτυξης  αν ο υπέρτατος στόχος της αναπτυξιακής προ­σπάθειας ενός έθνους είναι να μεγιστοποιήσει τον όγκο των επενδύσεων και τις πω­λήσεις; Προφανώς θα υπάρξει ισχυρή τάση για ανάπτυξη εκείνων των δραστηριο­τήτων τις οποίες οι κεφαλαιούχοι (συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων) θεω­ρούν ως πλέον πιθανές να οδηγήσουν σε μεγιστοποίηση των πωλήσεων.  

Οι παλαιοί οικονομολόγοι δεν αντιλαμβάνονται ότι άλλο είναι να μεγαλώνεις κι άλλο να αναπτύσσεσαι. Επιδιώκουν την ανάπτυξη μιας οικονομίας διότι τη θε­ωρούν διαδικασία μέσω της οποίας αυξάνεται η συνολική ποσότητα εμπορευμά­των. Έτσι, δεν μπορούν να ασχοληθούν με ερωτήματα όπως, «Πότε θα θεωρηθεί ότι η Ελληνική κοινωνία έχει αναπτυχθεί επαρκώς;».   Είναι ανίκανοι να συζητήσουν την επιθυμητή μορ­φή μιας επαρκώς ανεπτυγμένης οικονομίας. Σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, ανε­ξάρτητα από το πόσο ευρεία και πολύπλοκη έχει γίνει μια οικονομία, το μόνο που θέλουν είναι να βλέπουν αύξηση -όλο και μεγαλύτερη αύξηση- του όγκου της οικονομίας, μετρούμενη με όρους επιχειρηματικού κέρδους.

Σ' αυτό το πλαίσιο, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε πόσο εύκολα μια πόλη, μια περιοχή ή μια ολόκληρη χώρα που απλώς επιτυγχάνει την αύξηση της εμπορευμα­τικής παραγωγής, αντιμετωπίζει καταστροφικές συνέπειες στο πολιτικό, κοινωνικό, γεωγραφικό και οικολογικό επίπεδο. Ούτε είναι δύσκολο να δούμε πως, γενικά, η οικονομική μεγέθυνση αποτελεί έναν σχετικά ασήμαντο αναπτυξιακό στόχο και πως δεν πρέπει να ξεπερνάει ορισμένα όρια. Η προώθηση των σχέσεων συνεργασίας και αλληλοστήριξης μέσα στην κοινότητα έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία. Σε οποιο­δήποτε προάστιο ή χωριό το πολυτιμότερο αγαθό, ανεξάρτητα από το αν είναι πλού­σιο ή φτωχό, παραμένει η δυνατότητα των μελών του να βοηθούν το ένα το άλλο. Αυτή η δυνατότητα υπονομεύεται και καταστρέφεται όταν το επίκεντρο του ενδια­φέροντος είναι η οικονομική μεγέθυνση, η οποία συνεπάγεται ένα κοινωνικό κλίμα ατομικιστικού, ανταγωνιστικού και αρπακτικού συμφέροντος.

Η πρωταρχική φροντίδα για την ανάπτυξη μιας ικανοποιητικής γεωγραφίας και οικολογίας, στη γειτονιά ή το χωριό, θα πρέπει να είναι η δημιουργία ενός οικολο­γικά βιώσιμου τοπίου, ικανού να μπορεί να προσφέρει στον τοπικό πληθυσμό τα περισσότερα από τα υλικά αγαθά που χρειάζεται. Γι' αυτό, μεγάλο μέρος της γης πρέπει να διατηρείται εκτός αγοράς κι ακόμα μεγαλύτερο εκτός της διαδικασίας των εξαγωγών. Το είδος των αγαθών που θα παράγονται θα πρέπει ν' αποφασίζε­ται, κυρίως, με βάση συλλογικές αποφάσεις και όχι με βάση χρηματικούς υπολογι­σμούς. Με άλλα λόγια, η κατάλληλη τοπική ανάπτυξη προϋποθέτει σημαντική προ­σπάθεια για τον περιορισμό, ακόμη και την παρεμπόδιση, της απλής οικονομικής μεγέθυνσης. Πολλές δραστηριότητες, που πιθανόν θα αύξαναν σημαντικά το ΑΕΠ, θα έπρεπε να απαγορευτούν.

Για να έχουμε λοιπόν ανάπτυξη θα πρέπει να αποφασίσουμε ποια σχολή θα μας δώσει τη περιβόητη ανάπτυξη. Όταν μιλάμε για ανάπτυξη πρέπει να ξέρουμε τι είναι αυτή. Δεν είναι θέμα που αφορά κόμματα αλλά αντιλήψεις και προσωπικότητες. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η αλήθεια είναι κάπου στη μέση δεν ευσταθεί όμως. Η επιλογή πλέον πρέπει να είναι εθνική όχι κομματική.